Page 68 - การส่งเสริมสุขภาพและการป้องกันโรค
P. 68
3-14 การส่งเสริมสุขภาพและการป้องกันโรค
จากภาพที่ 3.2 ได้อธิบายถึงแนวคิดเกี่ยวกับการเปลี่ยนผ่านทางสุขภาพ ซึ่งพบว่า ภาวะสุขภาพซึ่งรวมถึง
การเจ็บป ่วยและการตายข องป ระชาชนในแต่ละพ ื้นที่จะแ ตกต ่างก ันขึ้นอยู่กับตัวก ำหนดสุขภาพ 4 ตัว ดังนี้
1. องค์ประกอบทางสังคม ซึ่งประกอบด้วยวัฒนธรรม เทคโนโลยี การเมือง และโครงสร้างทางเศรษฐกิจ
ของแต่ละสังคม โดยตัวกำหนดความเท่าเทียมกันนี้มาจากความมั่งคั่งหรือฐานะทางเศรษฐกิจ โครงสร้างทางอาชีพ
และชนชั้นทางสังคม ซึ่งส่งผลให้เกิดความแตกต่าง ใน 3 ด้านคือ การดูแลสุขภาพ สภาพการทำงานและความเสี่ยง
ด้านอ าชีพ ตลอดจ นภาวะสุขภาพอนามัย
2. องค์ประกอบทางป ระชากร ได้แก่ เพศ อายุ และระดับก ารศึกษา ซึ่งส่วนนี้จ ะเชื่อมโยงก ับความเท่าเทียม
กันหรือความแตกต่างทางสังคมของประชากรเช่นกัน นอกจากนี้โครงสร้างของครอบครัวของประชาชนซึ่งส่งผลถึง
ลักษณะท ี่อยู่อาศัย วิถีการดำเนินชีวิต ซึ่งม ีผ ลต่อพฤติกรรมก ารส่งเสริมสุขภาพและร ะบบก ารด ูแลสุขภาพเช่นกัน
3. องคป์ ระกอบทางด า้ นสรรี วทิ ยาข องรา่ งกาย ซึ่งหมายถ ึง โครงสร้างและหน้าที่ข องร ่างกายซ ึ่งจะแตกต่าง
กันในแต่ละค น โดยแต่ละค นจะม ีจ ุดอ่อนแอข องสุขภาพท ี่แตกต ่างก ัน ส่งผลต่อภาวะส ุขภาพอ นามัยของแ ต่ละบุคคล
รวมถ ึงการม ีภ ูมิไวร ับต่อต ัวท ี่ท ำให้เกิดโรคต ่างกันด้วย
4. ความเส่ียงทางด้านสิ่งแวดล้อม ซึ่งหมายความรวมถึงสิ่งแวดล้อมที่อยู่รอบๆ ตัว สภาพการทำงานและ
ความเสี่ยงด้านอาชีพ ด้วยคนที่อ ยู่ในสิ่งแ วดล้อมที่แตกต ่างก ัน เช่น อากาศร ้อนห รือเย็นต่างก ันย่อมมีผลต่อก ารเจ็บ
ป่วยด้วยโรคที่แตกต่างกันด้วย นอกจากนี้ในปัจจุบันมลพิษทางสิ่งแวดล้อมในเขตเมืองและเขตชนบทที่แตกต่างกัน
จะส ่งผลต่อภาวะสุขภาพที่ต่างก ัน
องค์การอ นามัยโลก (WHO, 2002) ได้ให้คำจำกัดความข องภาวะเสี่ยงต ่อสุขภาพคือ โอกาสท ี่จะทำให้เกิด
โรคหรือป ัจจัยท ี่ท ำให้เกิดการเพิ่มโอกาสในการท ำให้เกิดโรค โรคบ างโรคนั้นได้ลดล งจ นแ ทบไม่มีแล้ว เช่น ไข้ทรพิษ
เป็นต้น ผลจากความเจริญก ้าวหน้าท างด ้านเทคโนโลยี พฤติกรรมก ารบริโภคและรูปแ บบก ารอยู่อ าศัยที่เปลี่ยนแปลง
ไป ตลอดจนการเปลี่ยนผ่านประชากรที่จำนวนค นเกิดลดล งในขณะท ี่ผู้สูงอ ายุเพิ่มข ึ้น ทำให้ปัจจัยเสี่ยงต่อสุขภาพมี
การเปลี่ยนแปลง (Risk Transition) การเปลี่ยนแปลงดังกล่าวท ำให้ร ูปแบบข องโรคเปลี่ยนแปลงไป เช่น อัตราการ
เกิดโรคมะเร็ง โรคหัวใจ โรคเกี่ยวกับภาวะทางจิต และโรคที่เกี่ยวเนื่องกับภาวะอ้วนเพิ่มมากขึ้น เป็นต้น องค์การ
อนามัยโรคได้ให้คำจำกัดความของภาวะเสี่ยงใน 4 มุมมองคือ 1) ภาวะเสี่ยงเป็นโอกาสที่น่าจะเป็นไปได้ในการเกิด
โรค เช่น โอกาสท ี่จะติดเชื้อเอดส์จากเข็มฉีดยา เป็นต้น 2) ภาวะเสี่ยงเป็นภ าวะหรือองค์ประกอบที่เพิ่มโอกาสของการ
เกิดโรค เช่น ภาวะเสี่ยงต่อสุขภาพข องค น ได้แก่ ภาวะโภชนาการท ี่ไม่ด ี น้ำส ะอาดที่ไม่เพียงพ อ สุขาภิบาลสิ่งแ วดล้อม
โดยเฉพาะที่อยู่อาศัย เป็นต้น 3) ภาวะเสี่ยงเป็นผลสืบเนื่องที่เกิดขึ้นภายหลัง เช่น ภาวะเสี่ยงจากการสูบบุหรี่มาก
ค ือการเป็นม ะเร็งป อด เป็นต้น 4) ภาวะเสี่ยงเป็นส ิ่งท ีบ่ อกว ่า โปรแกรมห รือส ิ่งใดส ิ่งห นึ่งม ผี ลต ่อโรคห รือไม่ เช่น มภี าวะ
เสี่ยงเกิดข ึ้นหรือไม่จากการใช้ร ถจักรยานยนต์ เป็นต้น ทั้งนี้ในการศึกษาภาวะเสี่ยงโดยทั่วไปจะศ ึกษาใน 2 ประเด็น
แรกคือ ศึกษาโอกาสที่น่าจะเป็นไปได้ในการเกิดโรคและศ ึกษาถึงอ งค์ประกอบท ี่เพิ่มโอกาสข องก ารเกิดโรค
ในก ารท ำความเข้าใจเกี่ยวก ับก ารเกิดโรคน ั้น นอกจากแ นวคิดในเรื่องก ารเปลี่ยนผ ่านท างส ุขภาพจ ะเห็นได้ว ่า
โรคอ าจเกิดจากห ลายสาเหตุ หรือหลายๆ โรคอาจเกิดจากป ัจจัยเดียวกัน องค์การอ นามัยโลก ได้เสนอก รอบแนวคิด
เกี่ยวกับระดับของปัจจัยที่มีผลต ่อการเกิดโรค (Causal Chain of Exposure Leading of Disease) ออกเป็นส าเหตุ
ใกล้ต ัว (Proximal Cause) สาเหตุไกลตัว (Distal Cause) สาเหตุด ้านส รีรพยาธิ (Physio-Pathological Cause) ซึ่ง
สาเหตุด ังก ล่าวจ ะไมไ่ดเ้ป็นส าเหตุโดยตรง แตจ่ ะเชื่อมโยงก ันในก ารก ่อใหเ้กิดโรค เช่น การม ฐี านะย ากจน การศ ึกษาต ่ำ
และอ าชีพก ารง านท ี่ไม่ด ี เป็นต้น ซึ่งเป็นส าเหตุไกลต ัว (Distal Cause) ทำให้ม ีพ ฤติกรรมก ารบ ริโภคอ าหารท ี่ไม่เหมาะ
สม หรือพ ฤติกรรมก ารด ูแลส ุขภาพท ีไ่มด่ ี เช่น สูบบ ุหรี่ ขาดก ารอ อกก ำลังก าย เป็นต้น จัดเป็นส าเหตใุกลต้ ัว (Proximal
Cause) ส่งผ ลให้เกิดความผ ิดปกติข องร ่างกาย เช่น ระดับน ้ำตาลในเลือดส ูง ระดับโคเลสเตอรอลส ูง เป็นต้น ความ
ลิขสทิ ธขิ์ องมหาวิทยาลัยสุโขทยั ธรรมาธริ าช
