Page 60 - การส่งเสริมสุขภาพและการป้องกันโรค
P. 60
3-6 การส่งเสริมสุขภาพและการป้องกันโรค
เร่ืองท ี่ 3.1.1
การเปลี่ยนผ่านทางว ิทยาการร ะบาด
เมื่อกล่าวถึงภาวะสุขภาพของประชากรที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงความสมดุลระหว่างองค์ประกอบทาง
วิทยาการระบาดก ับการแพร่ร ะบาดของโรคพ บว่า ยังมีข้อโต้แ ย้งก ัน ออมร าน (Omran, 1971) ได้นำหลักก ารด ังกล่าว
มาอ ธิบายการเปลี่ยนแปลงรูปแ บบการตายที่เรียกว ่า ทฤษฎีท างว ิทยาการระบาดว ่าด ้วยก ารเปลี่ยนผ่านทางว ิทยาการ
ระบาด (Epidemiological Transition) ออมรานเชื่อว่า ในระหว่างขั้นตอนการเปลี่ยนรูปแบบของการตายและ
การเจ็บป่วยจะมีการเปลี่ยนแปลงที่ใช้เวลาในระยะยาว เพราะความแพร่หลายของการติดเชื้อ (Infection) ที่นำมาสู่
ความเจ็บป ่วยแ ละเป็นส าเหตุห ลักข องก ารต ายจ ะค ่อยๆ ถูกแ ทนที่ด ้วยโรคเกี่ยวก ับร ะบบอ วัยวะแ ละโรคท ี่ค นส ร้างข ึ้น
จึงได้แ บ่งรูปแบบการต ายออกเป็นสามขั้นต อน ดังนี้ (Ronald et al., 1998)
1) ยุคแห่งโรคระบาดและทุพภิกขภัย (The Age of Pestilence and Famine) เป็นยุคที่การตายยังคงอยู่
ในระดับที่สูง จากการระบาดของโรคติดเชื้อและพยาธิ โดยมีการตายมากในกลุ่มทารก เด็ก และสตรีวัยเจริญพันธุ์
เนื่องจากประชากรกลุ่มน ี้มีภ ูมิต ้านทานต่ำ มีโอกาสเสี่ยงต ่อการต ิดเชื้อง่าย จึงเสียช ีวิตด ้วยโรคติดต่อ นอกจากน ี้พบ
ว่า ภาวะท ุพโภชนาการยังอ ยู่ในร ะดับส ูงมาก อัตราตายจ ะไม่คงที่ มีก ารข ึ้นลงอ ยู่เสมอ อายุขัยเฉลี่ยเมื่อแรกเกิดโดย
เฉลี่ยจ ะต ่ำค ือ อยู่ระหว่าง 20 - 40 ปี การเปลี่ยนผ่านทางวิทยาการร ะบาดค รั้งที่ 1 นี้เกิดข ึ้นในระยะแรกที่มนุษย์ม ี
การรวมกลุ่มเป็นชุมชนและม ีก ารข ยายต ัวข องชุมชนทำให้เกิดปัญหาด้านส ุขาภิบาล เกิดโรคต ิดเชื้อ และโรคร ะบาด
2) ยุคแห่งโรคร ะบาดทลี่ ดน้อยล ง (The Age of Receding Pandemics) เป็นย ุคที่ก ารตายด ้วยโรคติดเชื้อล ด
ลง โรคร ะบาดท ี่ท ำให้ค นต ายเป็นจ ำนวนม ากเกิดข ึ้นน ้อยค รั้ง อายุขัยเฉลี่ยเมื่อแ รกเกิดจ ะเพิ่มข ึ้นเล็กน ้อย เพิ่มข ึ้นจ าก
ราว 30 ปี ไปจ นถึง 50 ปี ยุคน ี้อัตราต ายลดลงมาก แต่อ ัตราเกิดย ังค งสูงม ากเช่นกัน ซึ่งหมายถ ึงอ ัตราเพิ่มประชากร
ที่สูง จำนวนประชากรจะเพิ่มขึ้นและเริ่มมีลักษณะเป็นการเพิ่มจำนวนแบบทวีคูณ ในระยะนี้วิถีชีวิตความเป็นอยู่
จะเปลี่ยนแปลงไป มีความทันสมัยและความเป็นเมืองเพิ่มมากขึ้น มีการปรับปรุงสุขาภิบาล มาตรฐานการครองชีพ
การแ พทยแ์ ละส าธารณสขุ ด ขี ึน้ ทำใหค้ วบคมุ โรคต ดิ เชือ้ และพ ยาธไิ ด้ สง่ ผ ลต อ่ ค วามส มดลุ แ ละก ารป รบั ต วั ข องร า่ งกาย
ทำให้การเจ็บป ่วยของประชากรเปลี่ยนจ ากโรคติดเชื้อมาเป็นโรคไร้เชื้อ
3) ยุคแห่งโรคเก่ียวกับระบบอวัยวะและโรคที่คนสร้างข้ึน (The Age of Degenerative and Man-Made
Disease) เป็นย ุคท ี่ป ระชากรต ายด ้วยโรคท ี่เกิดจ ากค วามเสื่อมข องร ่างกาย เช่น ระบบอ วัยวะ อาทิ ตับ ไต หัวใจ เป็นต้น
ทรดุ โทรม และพ ฤตกิ รรมท ไี่ มเ่ หมาะส ม อยา่ งไรก ต็ าม การต ายในช ว่ งน ยี้ งั ค งล ดล งอ ยา่ งต อ่ เนือ่ งแ ละอ าจจ ะค งทใี่ นท ีส่ ดุ
อัตราก ารเกิดล ดต ่ำม าก การแ พรร่ ะบาดข องโรคล ดล ง อายุขัยเฉลี่ยเมื่อแ รกเกิดจ ะค ่อยๆ เพิ่มส ูงข ึ้น ประชากรม ีอายขุ ัย
เฉลี่ยม ากกว่า 50 ปีในย ุคนี้จ ะม ีโรคอ ุบัติใหม่และโรคอ ุบัติซ ้ำ เช่น ไข้หวัดใหญ่ 2009 ซาร์ส เป็นต้น ซึ่งก ารเปลี่ยนผ่าน
ครั้งนี้เกิดข ึ้นในบ ริบทของโลกาภิวัตน์ ที่มีก ารเชื่อมโยงก ันข องข้อมูลข ่าวสารและว ิถีช ีวิตข องผ ู้คนในร ะดับโลก
อย่างไรก็ตาม ปฏิกิริยาระหว่างการเปลี่ยนแปลงทางวิทยาการระบาดกับทางเศรษฐกิจสังคมมีความซับซ้อน
มาก ในป ระเทศท พี่ ัฒนาแ ลว้ ก ารเปลีย่ นแปลงท างว ทิ ยาการร ะบาดไดร้ บั ผ ลกร ะท บโดยก ารป รบั ปรงุ ท างร ะบบเศรษฐกิจ
และปัจจัยทางสังคม ส่วนประเทศกำลังพัฒนาการเปลี่ยนแปลงทางวิทยาการระบาดจะเกิดขึ้นจากการพัฒนาด้าน
การแพทย์และสาธารณสุขที่เป็นการนำเข้าเทคโนโลยี ดังนั้น อาจกล่าวได้ว่า ตัวกำหนดการเปลี่ยนแปลงรูปแบบ
การเจ็บป ่วยจ ากโรคติดเชื้อม าเป็นโรคที่เกี่ยวกับระบบอ วัยวะมี 3 กลุ่ม ได้แก่
ลขิ สทิ ธ์ิของมหาวิทยาลยั สโุ ขทัยธรรมาธริ าช
